Willy Brumagne schreef dit artikel voor de Leefdaalse Seniorenkrant van maart 2012. Op 21 maart 2012 werd het ook gepubliceerd op leefdaal.be.
Een terugtrekkend leger
Een oorlog en zeker een terugtrekkend leger vertonen gewoonlijk kwalijke bijverschijnselen. Typisch is de spionnenvrees. Een stapje verder zoekt de verliezende partij troost in de verraadthesis. Zo gebeurde in mei 1940. Veel werd overdreven en zelfs gefantaseerd. Alle beweringen werden graag geloofd. De herinnering aan de wandaden bij de Pruisische inval in 1914 was hieraan niet vreemd.
De rol van de overheid
De Belgische voorbereiding tot de oorlog was kort, maar vrij degelijk. Alleen voorzag men een nieuwe eerste wereldoorlog met gevechten op relatief smalle stroken grond: bij de Luikse forten en op de K.W.-linie bij ons; niet een moderne mobiele oorlogsvoering zoals Duitsland plande. De maandenlange mobilisatie van honderdduizenden jonge mannen tastte het moreel in het leger duidelijk aan. Verhalen over wantoestanden en zelfs onrechtvaardigheden bij de opgeroepen soldaten deden de ronde. Moeheid en onverschilligheid haalden stilaan de bovenhand bij de militairen en hun thuisfront.
Toen de inval een feit was heerste tijdens de eerste uren vooral onzekerheid. Niet iedereen was onmiddellijk op de hoogte. Privé radiobezit was nog schaars en de berichten van de overheid kwamen laat en dikwijls onvolledig over. De boeren begonnen met het gewone hoevewerk; de pendelaars vertrokken naar hun werk in de stad. De ontnuchtering volgde vlug door de alom vertegenwoordigde Duitse luchtmacht, die de Belgische onmiddellijk uitschakelde, en steden als Leuven genadeloos bombardeerde.
Drastische maatregelen van de Belgische overheid verhoogden de spanning. De scholen sloten, alle mannen tussen zestien en vijfendertig jaar moesten vertrekken naar West-Vlaamse rekruteringscentra. Tegelijkertijd waarschuwde de overheid voor Duitse valschermspringers en saboteurs, de zogenaamde ‘vijfde colonne’, die in het binnenland de komst van de Duitsers moest vergemakkelijken. Verdachte personen werden opgepakt. Onder hen het voormalige schoolhoofd en activist Debondt. Later tijdens de bezetting zal hij het gemeentebestuur beschuldigen aan de basis van zijn aanhouding te hebben gelegen. Alles zorgde voor een ware angstpsychose waaraan de vlugge intocht van het Britse expeditieleger weinig kon verhelpen.
Verhalen
De Belgische radio en kranten verdoezelden aanvankelijk de ernst van de toestand, maar bleven hameren op saboteurs en spionnen. De geruchtenmolen draaide. Mensen vertelden verhalen om zich interessant te maken, om succes te oogsten of omdat men ze gewoon geloofde. Men sprak over Duitse parachutisten gekleed als paters en nonnen die sabotage pleegden. De val van de Luikse forten werd hen toegeschreven.
De firma Pacha, producent van cichorei, werd vlug geviseerd. Zij was een grote publiciteitscampagne begonnen met geëmailleerde borden. Het gerucht verspreidde zich dat zij achteraan instructies bevatten voor de ‘vijfde colonne’ en het oprukkende Duitse leger. Op bevel van de Staatsveiligheid moest de politie alle borden controleren. Het heeft nooit wat opgeleverd, maar verhoogde wel de agitatie.
Dan was er op 13 mei een Duitse ‘gasaanval’. Er hing onmiskenbaar overal een gasgeur. Speciale Britse armbanden toonden het gevaar aan. Er werd alarm geslagen. Echt oorlogsgas is er nooit geweest. In Leuven had men de gasvoorraden preventief laten weglopen. Manke communicatie alom!
Het bombardement en de verplichte ontruiming
Het Duitse bombardement van 14 mei gaf aanleiding tot nieuwe verhalen. De ‘vijfde colonne’ zou de vijand hebben gesignaleerd waar de Britse troepen en hun munitie zich bevonden. Daar vielen vooral de bommen. Of had de Duitse luchtmacht gewoon de troepenconcentraties opgemerkt?
De ontruiming van het dorp was verplicht. De grote meerderheid van de bevolking vertrok gewillig omdat de officiële propaganda een schrikwekkend beeld van de vijand verspreidde. De Duitsers zouden dumdumkogels gebruiken die vreselijke wonden veroorzaakten. Vluchtelingen uit het oosten lagen meestal aan de basis van dergelijke geruchten. Ook onder de eigen vluchtelingen circuleerden angstaanjagende vertellingen. Wielerkampioen Jef Scherens zou als spion standrechtelijk zijn geëxecuteerd. Men vertelde dat alle achterblijvers in het dorp waren gefusilleerd. Dit gerucht bevatte een kern van waarheid: in Bertem was door een misverstand een onschuldige man door de Britten geëxecuteerd. Daarenboven werd in sommige groepen voor waar verteld dat alle mannen van vijfendertig tot vijfenveertig jaar zich naar Frankrijk moesten vertrekken. Gevolg was een nieuwe stroom vluchtelingen die vertrok vanuit Brussel en omgeving.
Ook de Britten
De bevelhebber van de Britse troepen in Leefdaal, generaal Brooks, had het over het zenuwachtige optreden en, volgens hem, de kalme aanpak van zijn mannen. Toch bleek hun spreekwoordelijke flegma al aangetast. Na een artillerieduel op 15 mei was zelfs een doorgewinterde beroepsofficier er van overtuigd dat ‘pijlen’ die toevallig in een akker waren geploegd, het werk was van de ‘vijfde colonne’. Ook de Britse commandopost voelde zich verraden door ‘tekens’ in een korenveld. De tragische terechtstelling in Bertem was ongetwijfeld een teken van de onzekerheid.
Epiloog
Deze tekst steunt op een tiental teksten van inwoners uit Leefdaal en op minstens evenveel mondelinge getuigenissen. Alle getuigen waren zeker oprecht. Hun beweringen waren meestal dezelfde als in de omliggende dorpen werd opgetekend. De geruchtenmolen draaide overal (M. Verleyen en M. Demeyer, Mei 1940. België op de vlucht, Brussel, 2010). Toch hebben ernstige studies na de oorlog, vooral van specialisten van het Navorsing- en Studiecentrum voor de Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, uitgemaakt dat weinig geruchten en beweringen op ware feiten berustten. De bezettende Duitse troepen bleken aanvankelijk heel wat minder agressief geweest te zijn dan in 1914.
De pure waarheid kan na ruim zeventig jaar nog moeilijk worden achterhaald. Laat het er ons bij houden dat vele geruchten stoelden op erg uitvergrote feiten.
(Willy Brumagne, 1932-2013)
Erfgoedkamer 