Verkoop van een pachthoeve in Bertem in 1785

De toegangspoort tot het hof van Berthi, die tijdens de Tweede Wereldoorlog werd vernield.

In het boek van Henri Vannoppen De geschiedenis van Bertem. Het Teussersdorp bij de romaanse kerk staat op bladzijde 14 een zin waarbij wat meer uitleg nodig blijkt: ‘Ook de Jezuïeten hadden een pachthof te Bertem, met Michiel Humblé als pachter in 1748. Dit pachthof werd openbaar verkocht in 1785 aan Hiëronymus Maes.’ Welk pachthof?

De verzameling van de betreurde Marcel Michiels in Leefdaal bevat een exemplaar van de verkoopakte ‘voor een zeker pachthof bestaende in huys, schuer, stallen, hoff ende boomgaerd gelegen onder Bertem, regenoten de Baene van Loven op Leefdael [dit is de verdwenen Kerstraat waarvan de huidige Egenhovenstraat een overblijfsel is] het kerkhoff en de Straete naer de Voere [nu Groenendaal]’. Het geheel omvatte 31 tot 32 bunder land en was ‘vrij van tienden, maer belast aen de Camer van Uccle met eenen last van eenen Wilden Beer [een mannelijk zwijn], waer men betaelt sestien gulden s’jaers verschynenden den eerste october’. Pachters waren Hiëronimus Maes en zijn echtgenote Elisabeth Humblé. De pacht eindigde half maart 1785. Het leidt geen twijfel dat het ging om het pachthof van Berthi, dat nog altijd een landbouwbedrijf is (nu Groenendaal 13).

Op de eerste zitdag op 21 februari 1785 doken geen bieders op. Op 14 maart zette Hermanus Josephus De Bruyn, meesterbrouwer in Leuven, voorlopig in voor 25.200 gulden. Tijdens de definitieve verkoop op 31 maart bood een zekere Huygens tegen De Bruyn op. De eerste won. Boven de ingezette prijs van 25.200 gulden betaalde hij nog 2.714 gulden. Het bleek dat hij als stroman optrad voor pachter Maes en zijn echtgenote Elisabeth Humblé die de koop aanvaarden. Alexander Maes uit Leefdaal stelde zich borg voor de betaling. De transactie was een voorbeeld van de enorme verschuiving van onroerend bezit van de kerkelijke instellingen naar de burgerij, inclusief de belangrijke pachters, die plaatshad tijdens de regering van keizer Jozef II (1780-1790) en later tijdens de Franse overheersing (1795-1814).

Voor de geschiedenis van de Congregatie van de Zusters van Liefde van Jezus en Maria – zeg maar Sint-Bernardus – zijn vooral de namen Michiel en Elisabeth Humblé belangrijk. Helaas is een familiegeschiedenis moeilijker op te sporen dan het reilen en zeilen van een religieuze instelling. Toch een sprongetje in de tijd: Jan Baptist Humblé, textielhandelaar in Gent, schonk in 1818 aan de congregatie een terrein en gebouwen in Bertem en beloofde nog meer steun. Het geschonken terrein lag vlak ten zuiden van het pachthof van Berthi, waar zich nu nog de gebouwen van Sint-Bernardus bevinden. Jan Baptist en zijn zuster Elisabeth waren de kinderen van Michiel en zijn vrouw Clara Nijs.

De band van Jan Baptist Humblé met de kopers van 1785 is waarschijnlijk, maar niet absoluut bewezen. De oplossing van het probleem lijkt een kluif voor de Erfgoedkamer. Een aanzet vindt men in de boeken van Henri Vannoppen en in Fundamenten in seniorenzorg van Greet De Neef en Rik Uytterhoeven. Is het belangrijk? Zeker voor de geschiedenis van Bertem, waarvan de kerk, het hof van Berthi en later de Zusters van Liefde kernstukken uitmaken. Bovendien zal de geschiedenis van de eens zo machtige pachterfamilies van Bertem en Leefdaal duidelijker worden.

(Willy Brumagne, 1932-2013 – Erfgoedkamer)

Het klooster van Bertem op zoek naar ‘ondersteuning’

Romanie Vandenbussche en Louis Gilliodts-van Severen, na 1906. (overgenomen uit VANDEWALLE red., 100 jaar Gilliodts, 41.)

In het stadsarchief van Brugge wordt het Fonds Gilliodts bewaard. Deze nalatenschap van Louis Gilliodts-van Severen (1827-1915), Brugs stadsarchivaris van 1868 tot aan zijn dood, omvat een zeer uiteenlopende inhoud. Gilliodts verzamelde archiefstukken, zodat deze in het fonds terug te vinden zijn. Er zijn ook zijn wetenschappelijke notities die hij maakte tijdens zijn opzoekingen in archieven. Het is evenwel ook zijn familiearchief, met onder meer zijn correspondentie. Ook enkele brieven gericht aan zijn tweede echtgenote, Romanie Vandenbussche (1873-1926), zijn hier verrassend genoeg terug te vinden.[1]

Een van die laatste brieven biedt onverwacht een kijk op Bertem in 1920. Hoe kan dit? Romanie Vandenbussche werkte eerst als dienstmeid, maar haar huwelijk met Gilliodts maakte haar een begoede dame. Haar echtgenoot was altijd zeer mild en liefdadig geweest. Hoewel zijn erfenis haar niet volledig te beurt viel, was de weduwe na Gilliodts’ overlijden in 1915 ongetwijfeld nog altijd welgesteld. Men kon dan ook maar wensen dat ze zich even gul zou tonen als Gilliodts.

Een zuster uit Bertem hoopte daarom in 1920 dat Romanie Vandenbussche ondersteuning zou willen geven aan haar klooster. De briefschrijfster was Emerence Marie Spriet, op 13 juli 1871 geboren in Wingene. Daar was eerst haar vader en dan haar broer Edmond en zus Marie een pachter van Gilliodts geweest, zodat ze zelf had kunnen kennismaken met de goedhartigheid van de Brugse familie. Emerence had er voor gekozen in te treden bij de Zusters van Liefde, waar ze als kloosternaam Zuster Basile nam. Op 27 februari 1900 verhuisde Zuster Basile vanuit het Gentse moederhuis naar het Bertems klooster. Daar werkte ze in de school en hielp ze in het huishouden.[2]

De brief die Zuster Basile naar Romanie Vandenbussche schreef is interessant genoeg om hier grotendeels uit te geven. Enkele stukken zijn weggelaten, zij bevatten namelijk niets anders dan lovende woorden voor de ontvangster.

Een zicht op het klooster, ca. 1930.

A[d] M[ajorem] D[ei] G[loriam]

Zeer geachte Mevrouw.

Ik heb het geluk en de eer U onze eerbiedigste en rechtzinnigste gevoelens aan te bieden. Degene die U schrijft is misschien U onbekend maar Gij, achtbare Mevrouw, zijt mij niet vreemd. O neen, ik ken U door uwe milddadigheid, door uwe overgroote liefde voor armen en noodlijdenden, door uw groot en edelmoedig hert, om alle goede werken en nuttige inrichtingen te ondersteunen. […] Wat moet Gij gelukkig zijn, achtbare Mevrouw, zooveel gelukkigen te kunnen maken, want het meeste geluk is voor mij anderen gelukkig te maken. Ik ben Emerence Spriet, Zuster Basile, zuster van liefde te Berthem. Ik herinner mij zoo gaarne met veel vreugde de hooggeachte Mijnheer Gilliodts die vader zaliger zoo genegen was. Wij houden alle achting voor den achtbaren Heer Gilliodts en de goede Mejuffer Gilliodts zaliger, die de liefdadigheid in den volsten zin oefende.[3]

Ik neem de eerbiedige vrijheid U te verzoeken ons ook uwe ondersteuning te willen verleenen voor ene volksbibliotheek die wij ingericht hebben voor de inwoners van ons dorp, maar vooral voor de jonge meisjes die tegenwoordig zoo blootgesteld zijn aan al dat werelds is.[4] Wij willen, door goede en aantrekkelijke boeken in de huizen gaan preken om dien stroom van bederf tegen te houden en daarom, achtbare Mevrouw, kom ik uwe milddadigheid afsmeeken om ons te ondersteunen. Boeken en kas zijn tegenwoordig zeer duur. Wij gebruiken ook alle middelen om de kinderen zoolang mogelijk in de patronage te houden en te vermaken door aangename spelen, nuttige voordrachten, belooningen enz. Het is nog al lastig niet kunnen uitvoeren, wat men zou willen uitwerken uit liefde tot God en tot heil der zielen onzer tweehonderd kinderen die veel te kampen en te strijden hebben tegen het kwaad.

[…]

Berthem is een klein dorp, niet ver van Leuven gelegen. De beschaving en de godsdienst laat er veel te wenschen, daarom willen wij al onze krachten inspannen en met dubbelen moed werken, om den godsdienst en de eerbaarheid te doen bloeien en van de Berthemsche jeugd christelijke en vrome dochters te maken, en verstandige huismoeders en dat alles uit zuivere liefde tot God die ons gekozen heeft om zijn apostelwerk voort te zetten.

Ik schrijf dezen brief met veel vreugde, omdat ik de zoete hoop koestere ook de goedheid en de milddadigheid van U, geachte Mevrouw, te mogen genieten, ook nog omdat ik in den geest tot Brugge ben, waar wij zooveel vreugde genoten bij den zeer achtbaren Heer Gilliodts en de goede Mejuffer Marie, zaliger, want ’t is dank aan onze goede en duurbare Juffrouw Marie dat ik zuster van liefde ben en zoo gelukkig dat ik mij onder de gelukkigste der menschen tel.

De hoofdingang van het klooster, ca. 1947. ‘Mocht ik eens de deuren openen om de achtbare en goede Mevrouw Gilliodts een plezierreisje in ons klooster te doen,’ schreef zuster Basile.

Wij zijn zeven en twintig zusters, verzorgen veel oude menschen en zieke kinderen. Wij hebben eene school die wel bevolkt is en onze brave kinderen komen geerne ter school. Mocht ik eens de deuren openen om de achtbare en goede Mevrouw Gilliodts een plezierreisje in ons klooster te doen.

Gewaardig, zeer goede en achtbare Mevrouw de verzekering van onzen diepen eerbied en de hulde van onzen dank te aanveerden.

Uwe toegenegene in Jezus-Christus

Zuster Marie Basile

Berthem, 17 Juni, 1920.[5]

Of Romanie Vandenbussche enige steun verschafte aan het klooster, is mij onbekend. Een bezoek aan Bertem zal ze wel nooit gebracht hebben. En Zuster Basile? Die verliet op 22 oktober 1928 het klooster in Bertem. Haar bestemming was het mijnhospitaal in Leut, daar gevestigd in het voormalige kasteel van Vilain XIIII.

(Timo Van Havere – Erfgoedkamer)

Noten

[1] A. VANDEWALLE red., 100 jaar Gilliodts. Academische zitting en tentoonstelling ter herdenking van de voormalige stadsarchivaris Louis Gilliodts-van Severen (1827-1915). Catalogus, Brugge, 1980.

[2] Bediening der Zusters, 1900, afgebeeld in G. DE NEEF en R. UYTTERHOEVEN, Fundamenten in seniorenzorg. 175 jaar Zusters van Liefde van Jezus en Maria te Bertem, Bertem, [1993], 31.

[3] Het gaat hier om Louis Gilliodts-van Severen en Marie Gilliodts (1859-1904), zijn dochter uit zijn eerste huwelijk. Marie Gilliodts bleef ongehuwd en wijdde haar leven aan weldadigheid en godvruchtige werken.

[4] In 1904 was een bibliotheek opgericht in de meisjesschool bij het klooster. In 1930 besloot de gemeenteraad er 0,25 frank per inwoner subsidie aan te geven. De bibliotheek werd toen ook voor tien jaar door de gemeente aangenomen. (H. VANNOPPEN, De geschiedenis van Bertem. De parel van de Voervallei, Bertem, 1978, 373.)

[5] BRUGGE, Stedelijk archief Brugge, Fonds Gilliodts, briefwisseling, nr. 105: brief van E.M. Spriet aan mevr. Gilliodts [= R. Vandenbussche], 17 juni 1920.

Sint-Bernardus. De tumultueuze meidagen 1940

In het archief van de Zusters van Liefde in Gent bevindt zich een Franstalig verslag over de meidagen 1940 in Sint-Bernardus Bertem. De auteur is niet vermeld. Hierna volgt een samenvatting. Voor een goed begrip van de tekst: het klooster beheert in 1940 een meisjesschool, een rusthuis voor betalende ‘dames’, een afdeling voor hulpbehoevende zieke en gehandicapte vrouwen, meestal geplaatst door Commissies van Openbare Onderstand, en een landbouwbedrijf.

Het klooster in 1947.

10 mei 1940. De Duitsers vallen België binnen. Iedereen ontwaakt door het luchtafweergeschut. De scholen sluiten hun deuren. Verschillende onderwijzeressen vertrekken naar huis. Iemand komt nog dezelfde avond terug uit Limburg. Haar thuis is vernietigd. Zij moet ergens anders een toevlucht zoeken. Rond vier uur verschijnen de eerste Britse militairen, zwaar vermoeid. In de nacht hoort men het luchtbombardement op Leuven.

11 mei. De laatste inwonende dames vertrekken. Op de steenweg verschijnen de eerste vluchtelingen uit het oosten. Rond tien uur ontploft een bom op Bertem. Drie huizen zijn vernield, drie mensen gekwetst. De Britten eisen de school op voor de inrichting van een veldhospitaal. Vluchtelingen komen weldra in groepen aan. Zij krijgen de feestzaal en de bibliotheek ter beschikking. Men hoort het rumoer van de strijd. In de nacht slapen enkele zusters in de kelders.

12 mei, Pinksteren. De hele dag stromen vluchtelingen toe, burgers en militairen. Zij krijgen allen te eten. Onder hen de vice-rector van de Leuvense Universiteit en andere geestelijken. Velen onder hen, huisvrienden, vragen en krijgen onderdak in de grote lege kamers. De nacht blijft relatief kalm.

13 mei. Vele priesters dragen de mis op in de kapel. De Leuvense redemptoristen komen aan na een vreselijke nacht in de stad. Niemand denkt vooralsnog aan het verlaten van het klooster. Er worden zelfs geen voorbereidingen getroffen.

Nacht van 13 op 14 mei. Vijfenveertig zusters uit Aarschot komen te voet aan. Hun klooster brandt. Ze verblijven in de twee grote spreekkamers. Rond vier uur vertrekken ze. In dezelfde nacht komen de Zusters van Liefde uit de Leuvense Sint-Pieterskliniek aan met een aantal gekwetsten. De Britten uit de school leggen loopgraven aan en een grote schuilplaats in de velden.

14 mei. Rond acht uur komt het bevel de zwaar zieken naar de gelijkvloer te brengen en alles klaar te maken voor het vertrek. Een uur later begint een krachtig artilleriebombardement. Velen vluchten naar de kelders. De moedigsten zetten de voorbereidingen voor de evacuatie verder. Alle geconsacreerde hosties worden genuttigd. Rond elf uur zwijgt het geschut. Iedereen wil weg. Helaas, auto’s zijn onvindbaar; telefoon en telegraaf uitgeschakeld. Enkele zusters stellen voor te voet langs binnenwegen naar Brussel te vertrekken. Gevaarlijk misschien, maar het Britse bevel is formeel: ‘evacueren’. In Brussel kan het Rode Kruis geen hulp bieden. Goddank stelt het Ministerie van Gezondheid twee kleine auto’s ter beschikking. In Bertem bereidt men verder de evacuatie voor. De oude knecht vertrekt met het oude paard gespannen in de oude kar, gevuld met oude zusters en zieken, naar Oudergem. Twee zusters vertrekken te voet met tien jonge ‘assistenten’. Kelders en gelijkvloer blijven gevuld met zieken. In de school huizen nog de Britse soldaten. Velen onder hen slapen nu ook in de kloosterkelders.

15 mei. De laatste zieken die het nog aankunnen, vertrekken te voet. De twee kleine auto’s rijden zonder ophouden tussen Bertem en Oudergem. Vlug, vlug, want ieder die in het dorp achterblijft, riskeert gefusilleerd te worden. Moederoverste verlaat als laatste Bertem.

16 mei. De ontvangst in Oudergem valt erg mee. De dappere chauffeurs halen met hun wagentjes de kerkornamenten op.

17 mei. Brussel ‘open stad’ geeft zich over. De weg terug naar Bertem is vrij.

18 mei. De knechten vertrekken te voet naar Bertem. Een keerde terug met het bericht dat de gebouwen in Bertem ‘er nog staan’. De hoeve vertoont weinig schade. De dieren zijn nog in leven, maar moeten worden verzorgd.

Het klooster omvatte ook een landbouwbedrijf. Deze postkaart geeft een blik op de veestapel.

19 mei. Zusters en meiden vertrekken naar Bertem en vinden een puinhoop. Duitsers komen de koeien melken en helpen bij de verzorging van de dieren.

24 mei. Iedereen is opnieuw in Bertem. Een bom op de mesthoop heeft heel wat schade aangericht: twee daken en twee muurpanden zijn vernield, ruim honderd ruiten gesneuveld; de bakkerij is volledig verwoest.

(Willy Brumagne, 1932-2013 – Erfgoedkamer)