Vroeienberg in de Middeleeuwen

Willy Brumagne schreef dit artikel voor de Huiskrant van het Woonzorgcentrum Sint-Bernardus. Op 29 april 2012 werd het ook gepubliceerd op leefdaal.be.

---

Geologie en vroege bewoning

De Veronewijk (in de volksmond: ‘Sinte-Froene’) van Leefdaal-Bertem noemde in de middeleeuwen ‘Vroeienberg’ of ‘Veronenberg’. Zij ligt in het Voerdal, dat uitgesleten is in het Brabantse leemplateau. Tientallen miljoenen jaren geleden was de streek enkele malen een open zee, die vooral zand afzette. Een deel, het zand van Lede, ongeveer tien meter dik, bevat verschillende lagen kalkzandstenen, die tot twintig centimeter dik kunnen zijn. Zij maken een prima bouwmateriaal uit. Vele eeuwen later, in een ijzige tijd, zette een overheersende noordenwind fijne kalkrijke leem af dat het landschap als een mantel bedekte. Toen later het klimaat verbeterde bleek het leem een uitstekende bodem te vormen voor de plantengroei. Het leidde tot oerbossen.

De nabijheid van water, een vruchtbare bodem en de aanwezigheid van geschikt bouwmateriaal maakten dat de plaats waar ze samen voorkwamen vlug door de mens werd bewoond. Dat was het geval in het latere Vroeienberg. Al ongeveer drieduizend vijfhonderd jaar geleden verschenen er landbouwers uit de nieuwe steentijd; enkele eeuwen later de Gallo-Romeinen. Zij hebben het oerbos grotendeels gerooid. Zo lag het land klaar voor de Franken uit de Merovingische en Karolingische tijd die op hun kousenvoeten zijn binnen gesijpeld. De middeleeuwen waren nabij.

De vroege middeleeuwen

Een vrij belangrijk grafveld waarvan de sporen zijn ontdekt tijdens opgravingen in 1951, bewijst een vroege Frankische aanwezigheid op de Veronewijk. De meeste graven bevonden zich op en rond de plaats van de huidige kapel en zelfs onder de muren van het primitieve kerkje. Het grafveld was dus ouder dan het gebouw. Het is moeilijk uit te maken of het oorspronkelijk om een heidens of een christelijk grafveld ging. Onder de scheidingsmuur tussen het huidige schip en koor zijn twee gemetselde graven aangetroffen. Als bouwmateriaal werd naast de lokale zandsteen ook Romeins puin aangetroffen. De belangrijkste vondst was een sarcofaag uit zachte witte steen uit Opper-Lotharingen. Men noemt ze Merovingisch al stamt ze waarschijnlijk uit de Frankische tijd. In de stenen kist lag eens een ons volkomen onbekend persoon begraven. Het moet een hooggeplaatst iemand geweest zijn.

Het zogenaamd ‘graf van Verona’ ontdekt tijdens de opgravingen van 1951. De sarcofaag was al vroeger verplaatst, gedeeltelijk geschonden en verstevigd met muurtjes.

Tijdstip en methode van begraven moeten doen denken aan een begrafeniskerk van een herenfamilie. Komt daarbij de plaatsnaam ‘Veronenberg’ of ‘Vroeienberg’. Een ‘vroon’ was een heer, een vorst, een man die beveelt. Wie? Men kan denken aan kringen rond het Leuvense gravenhuis, maar zekerheid is er volstrekt niet. De enige vage indicatie is dat de latere hertogen van Brabant op deze plek bezittingen hadden.

Het prille begin van de parochie

Het christendom is niet als een pletrol over het heidendom gewalst. De vorst – de plaatselijke heer – speelde vermoedelijk een rol bij de kerstening. De samenwerking met de missionaris was voor beiden voordelig. Geleidelijk lieten de lekenheren op hun domein kerken bouwen. Het is een geloofwaardige hypothese dat de heer van Vroeienberg rond het jaar 900 een kerk liet bouwen op de heuvel ten zuiden van de Voerbeek. Hij gaf haar een grondgebied waar de kerk een belasting kon innen om haar kosten te dekken. Hij zag de kerk wellicht als een grafplaats voor zijn familie, maar ook als een investering. Hij bleef de eigenaar, die het recht had de pastoor aan te stellen, die de gelovigen opvoedde, onderrichtte en controleren. Het was feitelijk een privé-kerk of met een geëigende uitdrukking, een ‘eigenkirche’.

Vroeienberg was een vroege stichting. Het patroonschap van de Kruisverheffing met feest op 14 september was een bewijs, samen met de opgegraven sporen. Het betrof een zaalkerkje, eenbeukig zonder toren en wellicht zonder versiering. Even later is een rechthoekig koortje aan de oostzijde bijgebouwd. Het was smaller dan de beuk.

Het oudste kerkgebouw van Vroeienberg (met koortje),
volgens een reconstructie door J. Mertens.

De bouw van de kerktoren

De verschrikkingen van het jaar duizend zijn een uitvinding van latere eeuwen. Het jaar maakte integendeel deel uit van een periode van heropbloei in West-Europa. De invallen van de Noormannen hadden een einde genomen. De economie herleefde.

In Bertem bouwde de abdij van Corbie een fraaie kerk met een westertoren, die haar status als parochiekerk beklemtoonde en tevens een symbool was van de macht van de Kerk. In Vroeienberg, op luttele afstand, bouwde men rond dezelfde tijd eveneens een massieve, onregelmatig vierkante toren met muren van een meter dik. De kerk van Vroeienberg was inderdaad eveneens een parochiekerk! Weinig later brandde ze uit. Het koor diende volledig vervangen. Het gebeurde zorgeloos. De mortel was van bedenkelijke kwaliteit.

De economie bloeit

De periode van 1080 tot 1220 was een tijd van economische en sociale vooruitgang mede dankzij de graven van Leuven en de religieuze instellingen waarmede zij een nauwe binding hadden. Hendrik III, graaf van Leuven, schonk in 1080 een aantal goederen aan het Groot Gasthuis van de stad, dat een belangrijk landbouwbedrijf zou verwerven ten westen van de kerk van Vroeienberg.

Men weet dat de graaf in 1082 een Luikse synode over de godsvrede bijwoonde. Hij voerde ze in Brabant in, een belangrijke maatregel op economisch en sociaal gebied. Men getuigt van hem dat hij veel deed om zijn land tegen plunderaars en misdadigers te beveiligen. Samen met zijn moeder Adela en zijn broer Godfried was hij in 1083-1086 betrokken bij de stichting van de abdij van Affligem. De abdij verwierf in 1117-1731 het altaar en de tienden van Vroeienberg samen met Leefdaal en Vossem. Het statuut van eigenkirche, waartegen de Kerk zich hardnekkig verzette, verviel.

Hertog Hendrik I van Brabant ten slotte stelde in 1235 drie mannen uit Vroeienberg vrij van tolrechten in Leuven.

De verdere uitbreiding van de parochiekerk

De toenemende economische activiteit leidde tot een forse bevolkingsgroei die verplichtte tot een verdere uitbreiding van het kerkgebouw. De ombouw begon in de twaalfde eeuw met de vernieuwing van het kaduke koor. Het werd smaller en langer met in de zuidelijke muur een eenvoudig paradijspoortje. De kerk kreeg in de dertiende eeuw twee zijbeuken, de meest aangewezen uitbreiding van een zaalkerk. Drie vierkante pijlers vervingen aan weerszijden de oude zijmuren van het schip. De toegang bleef in het zuiden van het schip.

Een maasromaanse basiliek was geboren. Het schip had een rechthoekige plattegrond. De middenbeuk was hoger dan de zijbeuken. Hierdoor konden hoog in het middenschip vensters worden gestoken. Zij was romaans door haar stapelbouw, haar structuur als een blokkendoos met duidelijk onderscheiden delen, en door de nadruk op de halfronde boog voor de overspanning van de openingen. Men noemt ze maasromaans omdat een westertoren typisch was voor het oude bisdom Luik dat tot Leuven reikte. Vroeienberg behoorde tot het bisdom Kamerijk, maar de Leuvense invloed is wellicht bepalend geweest.

Stabiliteit in de veertiende en de vijftiende eeuw?

Hertog Jan I had in 1286 een herverdeling van zijn grondgebied doorgevoerd. Een deel van Vroeienberg, met de kerk, het nabije Hof ten Poele en de omliggende huizen behoorden voortaan tot de ammanie Brussel; een ander deel ten noorden van de Voer ging met Bertem naar de meierij Leuven. Het ziet er niet naar uit dat dit plaatselijk aanvankelijk veel nadeel berokkende.

Het hertogdom Brabant in 1635. Het westen ligt bovenaan. De grens tussen de ammanie Brussel (boven) en de meierij Leuven (onder), die Vroeienberg in twee deelt is duidelijk zichtbaar.
(bron: Willem Blaeu, Theatrum Orbis Terrarum, 1635.)

Rond het midden van de veertiende eeuw bereikte de expansie van het hertogdom Brabant stilaan de grenzen van zijn mogelijkheden. Vooruitgang kon nog gebeuren door beroep te doen op nieuwe teelten. Het milde klimaat liet gelukkig zelfs wijngaarden toe. Dergelijke intensieve landbouw leek te volstaan. Toch zag men een aantal verschuivingen gebeuren in de eigendomsrechten. Kleinere bedrijven krijgen meer kapitaalkrachtige eigenaars. Het hof van Lodewijk Oliviers in 1440, pastoor van Leefdaal, aan de weg van Vroeienberg naar Leefdaal behoorde in 1519 aan ene Aart Michiels en kwam later in handen van de Leuvense patriciërsfamilie van Spoelberch.

De meeste wijzigingen gebeurden in het Voerdal ten noorden van de beek. De priorij van Rooclooster verwierf in 1421 een hoeve ten westen van de watermolen, die zelf over klein landbouwbedrijf beschikte. In 1437 bezat de priorij in de omgeving vijfenvijftig bunder land, bos en weide en twee wijngaarden. Nog meer westelijk lag toen het Hof van Vroeienberg dat in 1468 een duifhuis – teken van rijkdom – bezat en drie bunder groot was met een boomgaard, een vijver, beemden en een brouwerij. De steengroeven met de bijhorende kalkwinningen bloeiden vooral in de vijftiende eeuw op de noordelijke helling.

Op kerkelijk gebied wijzigde de toestand. De kerk met zijn relatief lage vaste inkomsten, kon in de dertiende eeuw meestal rekenen op een eigen pastoor. Bij de telling van 1374 werd Vroeienberg bij Bertem gerekend. Wellicht vervulde zijn pastoor de functie van deservitor. De verering van de legendarische Verona, afgeleid van de parochienaam, was in opgang. Omstreeks het jaar 1500 waren de binnenmuren van de kerk beschilderd met afbeeldingen van het imaginaire leven van de ‘heilige’.

De gotiek, de nieuwe cultuurstijl, beïnvloedde weinig de parochie. In de vijftiende eeuw werd toch een sacramentshuisje gestoken in de noordelijke zijmuur van het kerkkoor. Het was en blijft een voorbeeld van de hooggotische kunst die een schitterende nabloei kende in Brabant.

Epiloog

De middeleeuwen liepen laat in de vijftiende eeuw naar hun einde. Zij waren niet de duistere periode zoals nog steevast wordt gesuggereerd. De toestand wijzigde dramatisch in het midden van de volgende eeuw. De steengroeven en de landbouw leden onder de onrust in het land. Het zal nog erger worden. Onlusten van politieke en religieuze aard veroorzaakten honger, ellende en epidemieën. Het Spoelberchhof, de watermolen en verschillende huizen gingen in de vlammen op. De kerk werd in 1580 leeggeplunderd. Pas de zeventiende eeuw bracht wat verbetering. Maar de middeleeuwen waren dan al lang definitief voorbij.

(Willy Brumagne, 1932-2013)

Vroeienberg in 1596-1598. Figuratieve kaart van het westelijke gedeelte van Bertem en van Vroeienberg door Pierre de Bersacques. Het zuiden ligt bovenaan. In het midden het puin van de watermolen van Vroeienberg. Rechts ervan de U-vormige hoeve van Rooclooster.

Literatuur

• W. Brumagne, De Veronewijk en haar Kruiskapel. Bertem-Leefdaal (Vura Ducum 4), Tervuren, 2001.
• J. Mertens, ‘Leefdaal, opgravingen in de S.-Verone kapel’, Bulletin van de Koninklijke Commissie van Monumenten en Landschappen, 5 (1954), 43-175.
• R. Van Uytven (red.), Leuven: de beste stad van Brabant. I. Geschiedenis van het stadsgewest Leuven tot omstreeks 1600, Leuven, 1980.
• R. Van Uytven e.a. (red), Geschiedenis van Brabant. Van het hertogdom tot heden, Zwolle, 2004.