Het Parochiaal Centrum in Leefdaal

Willy Brumagne schreef dit artikel voor de Huiskrant van het Woonzorgcentrum Sint-Bernardus. Op 21 augustus 2012 werd het ook gepubliceerd op leefdaal.be.

---

De Boerinnenbond voor het Parochiaal Centrum bij haar vijfentwintigste verjaardag in 1961

Het Parochiaal Centrum (PC) in Leefdaal is op 12 juni 1960 ingehuldigd, ruim vijftig jaar geleden. Het heeft een ouderdom bereikt die toelaat te spreken van een ‘monument’. Het werd als dusdanig tijdens de Open Monumentendag op 9 september 2012 letterlijk en figuurlijk in de bloemetjes gezet.

De eerste vrijwilliger: onderpastoor Paul Kerremans

In het dorp bestond na de Tweede Wereldoorlog een opvallend gebrek aan geschikte lokalen voor het oplevende gemeenschapsleven. Op de plaatselijke overheid kon als bouwheer niet worden gerekend. Dit is niet noodzakelijk een vorm van kritiek. Bijna nergens in de dorpen nam de plaatselijke overheid enig initiatief ter zake. De oplossing moest komen van de parochie. Pastoor Tony Jacobs werd de grote bezieler en geldschieter; zijn onderpastoor Paul Kerremans de grote werker.

De bouwwijze van het nieuwe PC kon, zeker op het platteland, revolutionair worden genoemd. Het werd geen nostalgische terugkeer naar een oude bouwwijze, wel een eenvoudig gebouw met strakke volumes. Niet iedereen in het dorp bleek akkoord. Sommigen beweerden dat het geheel binnen het jaar zou instorten. En zie, meer dan vijftig jaar daarna beginnen overal in de gemeente woonhuizen op te rijzen die volgens dezelfde technieken zijn opgetrokken. Het ging grotendeels om een skeletbouw die wezenlijk verschilde van de stapelbouw die vroeger bijna uitsluitend werd gebruikt. Op die wijze kon men flink besparen op de bouwkosten.

Het nieuwe centrum bleek een weldaad voor vele verenigingen. Zij beschikten eindelijk over degelijke vergaderzalen: de Chiromeisjes hadden eindelijk twee propere lokalen, BJB-meisjes en kajotters beleefden hun gouden jaren; de Boerengilde kende een heropbloei al verminderde het aantal landbouwers geleidelijk; de Boerinnengilde vernieuwde zich en kende zoals de KWB een forse ledenaangroei. De plaatselijke Seniorenbond werd in 1962 opgericht en viert dit jaar zijn ‘gouden jubileum’.

De oorspronkelijke keuken was maar half zo groot als nu (de andere helft was ingenomen door de parochiale openbare bibliotheek) en het kookgerei werd gedeeld met de jeugdverenigingen. Lène Vlasselaer en Julia Vermylen waren de vaste keukenprinsessen, ook op de chirobivakken.

In de volgende jaren hebben honderden feesten, concerten, optredens en duizenden vergaderingen in het PC plaatsgehad.

De bouwkosten bedroegen aanvankelijk anderhalf miljoen Belgische frank en, met alle indirecte kosten, bijna twee miljoen. Hierbij is geen rekening gehouden met het vele vrijwilligerswerk. De welvaartsstijging in de jaren zestig van de voorgaande eeuw vergemakkelijkte de afbetaling van de schulden. De opbrengsten van een tiental ‘Vlaamse kermissen’ en de giften volstonden. Helaas, geen enkel gebouw blijkt eeuwig zonder feilen. Het onderhoud woog zwaar op de budgetten. Maar het PC kan nog moeiteloos de vergelijking doorstaan met recentere ‘culturele centra’.

Architect was de jonge Frans Michiel Viérin (1932-2011). Hij was een dorpsgenoot en behoorde tot een geslacht van befaamde bouwmeesters. Hij werd lid van de architectenverenigingen die onder meer de witte wijk ‘Varenberg’ in Bertem uittekende. Hij lag aan de basis van vele woningen in de wijk ‘Opakker’ (Hofakker) in Leefdaal. Ook hier was de volksopinie aanvankelijk eerder afwijzend. Toch spraken en spreken kenners – ook in Nederland! – met veel waardering over deze verwezenlijkingen.

Viérin bouwde vooral in Leefdaal een aantal privé-woningen in een wat getemperd modernisme. Hij hield zoveel mogelijk rekening met de wensen van de bouwheren, maar weigerde pertinent opdrachten met belangrijke afwijkingen van zijn opvattingen. Bij zijn overlijden in april 2011 bleek de hoge waardering die hij bij velen genoot.

(Willy Brumagne, 1932-2013)

De KW-linie in Leefdaal

Deze bijdrage verscheen oorspronkelijk op 22 januari 2011 op leefdaal.be.

---

De overwoekerde bunker aan de Boskee in 2006

De KW-linie

Voor het begin van de vijandelijkheden in mei 1940 twijfelde de politieke en militaire elite in het ‘neutrale’ België er niet aan dat het grootste gevaar voor een inval uitging van Duitsland. De verdedigingslinies waren dan ook voornamelijk gericht tegen een invasie uit het oosten.

De vestiging Luik kreeg de meeste aandacht. De Belgische generaals maakten zich echter geen illusies. De verdediging aan de Maas en het Albertkanaal kon niet worden beschouwd als een definitieve afweer. De Fransen, waarmede in 1938 discreet contact was opgenomen, steunden deze visie.

De Belgische troepen moesten bij het eerste signaal snel achteruit trekken naar de volgende linie. De lag in het centrum van het land en was gevormd door een verbinding tussen de vestigingen Antwerpen en Namen via de Dijlevallei. Zij is de geschiedenis ingegaan onder de naam ‘KW-linie’. Pas daar kon worden gerekend op de steun van de Franse en Britse eenheden.

De KW-linie was een geheel van gevechtsbunkers, antitankhindernissen, loopgrachten en overstroomde gebieden met achteraan een rij bunkers die telefonisch met elkaar moesten kunnen in contact treden. Vooral dit laatste aspect had belang voor Leefdaal.

De bunkers

Het tweede verdedigingssysteem is, eenmaal beslist, mede door de dreigende internationale toestand, zo spoedig mogelijk in 1939-1940 opgebouwd. Van de vrij omvangrijke werken blijven nog sporen bewaard. De meest opvallende in Leefdaal zijn de betonnen ‘telefooncellen’, de bunkers achter de eigenlijke verdedigingslijn. Het Belgisch leger zwoer nog bij telefoonverbindingen zoals gebruikelijk in 1914-1918, toen de legers jarenlang aan een frontlinie bleven ingegraven. Andere landen kozen voor modernere radioverbindingen die betere diensten in een bewegingsoorlog konden bewijzen.

De ‘Genie des Fortifications’ kreeg de opdracht zo spoedig mogelijk de geplande bunkers te bouwen. Het werk werd onder strenge voorwaarden toevertrouwd aan private ondernemers. Vele dorpsgenoten zwoegden dag en nacht samen met geniesoldaten aan de bouw van de versterkingen.

Twee typen zijn gebouwd: de visitekamer en verbindings- of controlekamer.

Visitekamers maten inwendig 3,30 meter op 2,30 meter en konden, via een gepantserde deur, plaats bieden aan twee soldaten. Zij maakten deel uit van een communicatiesysteem dat eventueel kon worden aangesloten op het openbare telefoonnet.

De visitekamers waren per twee of drie geschakeld aan een controlekamer, waarin vier of vijf personen konden plaats nemen. Zij maten inwendig 5,30 meter op 4,30 meter. De toegang was verzekerd langs een sas dat afgesloten was met drie gepantserde deuren. Zij moesten niet alleen het telefonisch oproepen vanuit de verbindingskamers opvangen, maar konden ook dienst doen als commandopost of hoofdkwartier. De verbindingen dienden te gebeuren met ondergrondse kabels.

De bunkers in Leefdaal

In Leefdaal kwam, en staat nog, een verbindingspost aan de westzijde van de Boskee in het park van graaf de Liedekerke. Hij is nu volledig overwoekerd door de plantengroei. De ingang is toegemetseld.

Visitekamers stonden/staan in de westelijke rand van het Weebergbos en in de berm van de verlengde Korbeekstraat – de Scheewegstraat – ten oosten van het Heidebos, bijna aan de kruising met de Bredeweg.

De rol van de bunkers in de strijd aan de Dijle

De verdediging van de geallieerden was verdeeld in drie sectoren. De Britten verdedigden de middensector van Wijgmaal tot Waver. Ten noorden vochten de Belgen, ten zuiden de Fransen. Allen hielden aanvankelijk voortreffelijk stand op 14 en 15 mei tegen het veel beter uitgeruste Duitse leger. Zij zagen zich toch verplicht op 16 mei de KW-linie te verlaten om de omsingeling te vermijden na de dreigende doorbraak van de Duitsers bij Gembloers en vooral de bres die zij sloegen bij Sedan.

De betonnen schuilplaatsen voor de telefonie hebben weinig of geen rol gespeeld. De ondergrondse kabels die als een spinnenweb de verschillende posten moesten verbinden waren alleen in Leuven aangelegd tussen de gevechtsbunkers. Bovendien zouden zij niet gepast hebben bij de inwendige communicatie van het Britse expeditieleger dat steunde op radioverbindingen.

Wie wel profijt haalde uit het hele opzet waren de Duitsers. In hun honger naar metalen hebben zij tijdens de bezetting de gepantserde deuren zoveel als mogelijk gerecupereerd.

(Willy Brumagne, 1932-2013)

De kapel van Puttebos – Onze Lieve Vrouw van Gezondheid

Deze bijdrage verscheen oorspronkelijk op 22 januari 2011 op leefdaal.be.

---

Fiere buren na de restauratie in 1973
(dia: Willy Brumagne)

Op de noordelijke helling van het smalle, groene Voerdal, langs de grens van Leefdaal met Vossem staat op de berm voor een landelijke woning de kapel van Puttebos. De naam, vroeger Pittebos of Pitsenbos, heeft waarschijnlijk te maken met het Leuvense College van Pitsenburg, dat in de omgeving landerijen bezat.

De oorsprong is onbekend. Misschien hing aanvankelijk alleen een houten kapelletje aan een grenspaal tussen de beide zusterparochies. In 1655 getuigde de pastoor van Leefdaal dat de plaats in de zestiende eeuw als miraculeus gold en dat de kapel op een wonderbare wijze aan de vernieling door de beeldenstormers ontsnapte.

In 1636 is op kosten van enkele plaatselijke vooraanstaanden en van de pastoors van Leefdaal en Duisburg een eenvoudige stenen kapel opgetrokken. De bouw ving aan na de beproevingen van het jaar 1635. Een aftrekkend Frans leger verwoestte de streek en lag aan de basis van een pestepidemie te Vossem en vooral te Leefdaal. In een maand tijd stierf een aanzienlijk deel van de bevolking.

De bewoners van het gehucht Puttebos, dat ver van de parochiekerk lag, dringen dikwijls aan op een nieuw gebouw, waarin een eucharistieviering mogelijk zou zijn. De pastoor van Leefdaal vond het een goed idee.

De huidige kapel is in 1727 gebouwd, zoals aangegeven op een witte steen in het fronton. De opdrachtgeefster was waarschijnlijk Catharina Fernandina van Brouchoven, barones van Leefdaal, die ze bouwen liet als herinnering aan haar vader Jan Baptist, graaf van Bergeyck, de best bekende staatsman van zijn tijd.

Tegel verkocht ter financiering van de restauratie in 1973

Het gebouwtje bestaat uit een kleine vierkante beuk afgesloten met een driezijdige apsis. Het pronkstuk van het gebouwtje is het lijstgeveltje. Een dergelijke vormgeving is een barokkenmerk. De uitbundigheid van deze stijl is flink getemperd door traditionele elementen. Voor de bouw zijn de gewone streekmaterialen gebruikt: warmrode, met houten gebakken steen verlevendigd met speklagen, hoekkettingen en een fraai boogdeurtje in kalkzandsteen.

Het harmonische samengaan van de verschillende invloeden maakt van de kapel een pareltje van landelijke bouwkunst. Een dergelijk evenwicht van vormgeving en versiering, van elegantie is zelden bereikt in de eenvoudige landelijke bouwsels.

(Willy Brumagne, 1932-2013)

De kapel in 1977 (uit de beeldbank van het agentschap Onroerend Erfgoed)

De kerken van de Voervallei

Deze bijdrage verscheen oorspronkelijk op 22 januari 2011 op leefdaal.be.

---

De kerken van de Voervallei liggen in het beekdal, maar toch ietwat hoger op een helling. Onze voorouders hadden water nodig, uit de Voer of uit putten, die liefst niet te diep waren. Bouwen vlak naast de beek, die regelmatig overstroomde, deden ze liever niet.

Achthonderd jaar geleden, bij het einde van de romaanse tijd, stonden op het grondgebied van de huidige gemeente Bertem in de Voervallei vier parochiekerken, een meer dan nu. Gerangschikt volgens hun bouwdatum waren dit:

• De Sint-Veronakapel te Leefdaal, eigenlijk een H. Kruiskerk, met een eerste stenen gebouw uit het jaar 900 ongeveer.
• De Sint-Pietersbandenkerk van Bertem, gebouwd rond het jaar duizend.
• De verdwenen Sint-Medarduskapel, eveneens in Bertem, die wat jonger moet zijn geweest.
• De Sint-Lambertuskerk van Leefdaal, opgetrokken in de twaalfde eeuw.

De H. Kruiskerk te Sint-Verona, of beter Vroeienberg, en de Sint-Medarduskapel waren destijds parochiekerken.

Weinig Vlaamse gemeenten kennen een dergelijke rijkdom. In de Voervallei tussen Tervuren en Leuven stonden nog meer oude bedehuizen. Vossem, dat in de geschiedenis nauw verbonden was met Leefdaal, bezit een fraai kerkje uit het einde van de twaalfde eeuw. Ook te Tervuren bevat de huidige grotendeels gotische kerk nog een gedeelte uit de romaanse tijd en te Heverlee, in het domein van Arenberg, staan de fraai gerestaureerde overblijfselen van de vroegere parochiekerk, eveneens romaans van oorsprong. Deze oude kerken bewijzen met zekerheid dat de streek al vroeg in de geschiedenis vrij dicht bevolkt moet zijn geweest.

De Voervallei is rijk aan romaanse kerken. Zij leken oorspronkelijk erg op elkaar. Zelfs nu kan men gemakkelijk hun familietrekken terugvinden. Zij zijn alle gebouwd in de witgrijze kalkzandsteen die men vroeger overvloedig vond in de streek. De steen bevind zich nog op vele plaatsen in de ondergrond. Het uitgraven en bewerken vraagt helaas te veel werk. Kalkzandsteen is nu te duur als bouwmateriaal.

Bovendien zijn alle kerken in de Voervallei gebouwd volgens hetzelfde model. Nemen wij als voorbeeld de oudste, de Sint-Veronakapel. Als wij haar vergelijken met de andere kerken dan zien wij dat de Sint-Pietersbanden te Bertem op dezelfde wijze is opgetrokken. De toren is aan de westzijde tegen het schip geplakt. Het schip heeft drie beuken. De middenbeuk steekt boven de zijbeuken uit en heeft bovenaan aan elke zijde een rij vensters. Het koor bevindt zich aan de oostzijde tegen het schip. Zelfs het deurtje ten zuiden in de koormuur, dat men het paradijspoortje noemt, bestaat nog. De oorspronkelijke ingang bevond zich in de zuidelijke zijbeuk, maar is later overgebracht naar de toren.

De Sint-Lambertuskerken van Heverlee en Leefdaal en de Sint-Pauluskerk van Vossem hadden vroeger hetzelfde uitzicht. Zij zijn in de loop van de tijd zwaar verbouwd.

Misschien denken sommigen dat dit kerkmodel overal bestaat. Niets is minder waar. Er bestaan maar weinig kerken meer met dergelijke kenmerken. Men noemt ze in de kunstgeschiedenis maasromaanse basilieken.

(Willy Brumagne, 1932-2013)

De kapel van Onze-Lieve-Vrouw-ter-Nood

Deze bijdrage verscheen oorspronkelijk op 25 januari 2011 op leefdaal.be.

---

De kapel van Onze-Lieve-Vrouw-ter-Nood ligt in de hoek gevormd door de Neerijsesteenweg en de Vlieguit, niet ver van het Weebergbos. Zij was altijd voor de bevolking goed bereikbaar op deze samenloop van wegen en toch wat afgelegen. Het maakte rust en bezinning alleen of in kleine groepjes mogelijk. Architecturaal is het een kleine toegankelijke, rechthoekige ruimte naar de mode van de tijd gemetseld met helrode siersteen. Het scherpe, overhangende dak is gedekt met kunstleien. Het gebouwtje is afgesloten met een metalen tweeslagdeur. Het bovenste doorzichtige gedeelte is aan weerszijde versierd met een knielende engelenfiguur. Binnen staat een Mariabeeld op een sokkel met de tekst ‘Boerinnengilde Leefdaal 1937’.

De plaatselijke Boerinnengilde is in 1936 gesticht door Rosine Robberechts, nicht van pastoor Jan-Frans Robberechts, waarschijnlijk in de euforie rond de vijfentwintigste verjaring van de Belgische Boerinnenbond te Leuven. Een jaar later bouwde de nieuwe gilde de kapel. Zij volgde hiermede het voorbeeld van de oudere gilden uit de streek die het jubileum van hun nationale Bond in 1936 vierden met de bouw van een veldkapel toegewijd aan Onze Lieve Vrouw.

Metselaars van de nieuwe kapel waren Francois Smets en Vital Buekenhoudt. Diens vrouw Josephine Moeys en hun dochter Marieke verzekerden jarenlang het onderhoud van de kapel. Mathieu Raedschelders en later Agnes Brumagne-Vandenbosch, naaste buren, namen de taak over.

Aanvankelijk stond de kapel op een vrij klein terrein, omringd door twee wegen en weidse landerijen. Een typische veldkapel met achteraan een lindeboom die vlug het gebouwtje overschaduwde. De boom had een symbolische functie die van heidense oorsprong was. Een lindeboom wees op een hoge vruchtbaarheid van de velden door de vele jonge takken beneden aan de stam. Het hartvormige blad zorgde voor een verwijzing naar de liefde, in dit geval Maria’s liefde voor het volk. Waarschijnlijk waren de bouwers zich niet bewust van deze symboliek, maar volgden zij eenvoudig de traditie.

Het volk gebruikte vlug de kapel om een kaars aan te steken, bloemen te brengen, te bidden, een heel persoonlijke beleving waartoe de parochiekerk minder geschikt werd verondersteld. Zij stond bovendien in de belangstelling bij de viering van Maria-Tenhemelopneming op 15 augustus.

Bij de heraanleg van de Neerijsesteenweg in 1958 is de bocht in de weg uitgevlakt waardoor op gemeentegrond voor de kapel een groter terrein vrijkwam. Tien jaar later, bij de verharding van de Vlieguit, bleek de kapel een belet te zijn voor de vlotte aansluiting met de Neerijsesteenweg. De kosten van de afbraak en de wederopbouw zouden oplopen tot vijfentwintigduizend frank. Het gemeentebestuur vond het bedrag (te) hoog. Veldwachter Staf Vrebos stelde toen voor het gebouwtje in zijn geheel te verplaatsen met behulp van het gemeentepersoneel: Karel Kempenaers, Antoine Machtens en Karel Slagmolders. Hij kreeg de vrije hand.

Het werd een huzarenstukje. Staf Vrebos bleef het brein achter de operatie. Metalen ‘slekken’, gefabriceerd door smid Karel Huybrechts, moesten het gebouwtje samenhouden. De funderingen werden blootgelegd. Zij lagen gelukkig niet te diep, wat het uitgraven van de nodige sleuf vergemakkelijkte. De verhuis gebeurde op houten ‘bruggen’ (balken). Antoine Machtens trok uiteindelijk met de gemeentetractor het gebouwtje twaalf meter vooruit. Het kwam op gemeentegrond terecht. De operatie bleek een succes. Alleen de vloer van de kapel diende vernieuwd. Het gemeentebestuur bleek wat fier in de verkiezingsperiode van 1969 over de stunt.

De omgeving van de kapel is daarna stemmig ingericht. Een taxushaag omringt het gebouwtje. Zij verbergt enigszins een constructie van de elektriciteitsmaatschappij. Op het voorplein, met een eenvoudige stenen bidbank, staan een achttal geknotte lindebomen. De gemeente belast zich sinds vele jaren met het onderhoud. Werkzaamheden voor de aanleg van een gasleiding hebben een tijd geleden het pleintje in een erbarmelijke staat achtergelaten. Onze-Lieve-Vrouw-ter-Nood kent nog enige verering. Hiervan getuigen de bescheiden offeranden, vooral van kaarsen. Jaarlijks richt de parochie op 15 augustus een bedetocht in naar de kapel.

(Willy Brumagne, met dank aan Georges Brumagne, Antoine Machtens en Staf Vrebos)

26 november 1944: een vliegtuig stort neer

Deze bijdrage verscheen oorspronkelijk op 24 januari 2011 op leefdaal.be.

---

Een oorlog laat bij vele mensen diepe herinneringen na aan sommige gebeurtenissen. Zo ook de vliegtuigcrash op 26 november 1944 op het ‘Herderinnetje’ te Leefdaal. Het Herderinnetje, of beter ‘A la Bergère’, was eertijds een drank- en dansgelegenheid geweest bij het kasteel. Het lag in de hoek gevormd door de Dreef en de A. Devriesestraat. Het huis was in 1944 eigendom van graaf de Liedekerke en was bewoond door Guillaume en Angèle Brumagne, kinderen van Adolphe, jarenlang jacht- en boswachter van de grafelijke familie.[1]

Eind november 1944 was Leefdaal bijna drie maand bevrijd, maar de oorlog was niet gedaan. Regelmatig bevlogen geallieerde vliegtuigen het dorp op weg naar of terugkerend van Duitsland.

Het was zondag en mooi weer. Rond twee uur in de namiddag naderde een vliegtuig uit oostelijke richting het dorp. Het verloor zichtbaar hoogte en, duidelijk onbestuurbaar, begon het een cirkelvormige glijvlucht boven het Voerdal. De zeven bemanningsleden konden zich, op een na die te Leuven verongelukte, redden met hun valscherm. Twee onder hen landden in het dorp.

De verbijsterde toeschouwers vreesden het ergste voor het kasteel, voor de kerk, voor de dorpskern. Uiteindelijk raakte het vliegtuig de kruinen van het Voerbosje bij de Boskee en stortte neer op de zuidelijke vleugel van het Herderinnetje. Een enorme brand volgde.

Noch de toegestroomde menigte, noch later de brandweer konden het vuur onder controle krijgen. Het gebouw brandde volledig uit. Alleen enkele muurstompen bleven recht, maar zouden tijdens de volgende dagen en weken neervallen. Uit het puin kon nauwelijks wat worden gerecupereerd. Het huis is nooit heropgebouwd. Voor de bewoners was het een ramp. Gelukkig vielen geen slachtoffers. Angèle Brumagne was alleen thuis. Zij bevond zich in de keuken aan de noordzijde en kon ontsnappen langs een laag venster.

Verschillende personen kwamen vlug ter hulp. Onder hen Georges en vooral Robert Veeckmans, naaste buren, samen met Engelse militairen, waaronder Peter Lasberg uit Falmouth (Cornwall). De soldaten vreesden dat zich in het brandende huis nog kinderen ophielden en trachtten met een ladder de verdieping te bereiken. De vlammen dwongen hen vlug terug te keren.

Het neergestorte toestel was een Amerikaans bombardementsvliegtuig van het type B-24 Liberator. Het keerde terug van een mislukte raid op Misburg, aan de oostkant van Hannover, waar raffinaderijen en chemische fabrieken het doelwit waren. De begeleidende Mustangjagers werden afgeleid door Duitse jachtvliegtuigen, die het bombardeereskader erg toetakelden.

Het leidinggevende toestel zag zich gedwongen zijn bommen ijlings te laten vallen, de andere volgenden. Een aantal onder hen trachtten nog de geallieerde linies te bereiken. Twee van hen ‘verdwenen’ boven België. Een van hen bleek later te Leefdaal zijn neergestort. De bemanning dacht aanvankelijk zich nog boven de vijandelijke zone te bevinden.

(Willy Brumagne, 1932-2013)

[1] Willy Brumagne was de kleinzoon van Adolphe en neef van Guillaume en Angèle.

Een openbare waterput in Vrebos

Willy Brumagne schreef dit artikel voor de Huiskrant van het Woonzorgcentrum Sint-Bernardus. Op 6 juli 2012 werd het ook gepubliceerd op leefdaal.be.

---

Op 26 juni 2012 keurde de gemeenteraad van Bertem de voorwaarden goed voor de verkoop van het perceel ‘oude waterput’, groot acht (of tien) centiare, op de wijk Vrebos langs de Grensstraat in Vrebos – Leefdaal. De waterput was al lang dichtgegooid. Het perceeltje vormde een inham in de eigendom van Maurice Smets. De raad was unaniem akkoord met het voorstel. Op die wijze kon een begin worden gemaakt met de afwikkeling van de oude geschiedenis van de openbare waterputten van de gemeente Leefdaal. Men vindt ze uitvoerig beschreven in De Horen, het blad van de Heemkundige Kring van Tervuren en (toen nog) Leefdaal, 2001/1, p. 42-48.

Het dorpscentrum van Leefdaal ligt grotendeels in de Voervallei. Het levensnoodzakelijke water uit de ondergrond was er gemakkelijk bereikbaar. Erger was de toestand in de gehuchten Coige en Vrebos die elk rond een belangrijke hoeve op de noordelijke heuvelrug waren ontstaan. Drinkbaar water was alleen op grote diepte beschikbaar. Het slaan van een eigen put was voor de armere inwoners te duur.

In 1898 vroegen enkele inwoners van Coige aan het gemeentebestuur om een openbare waterput ten dienste van de hele bevolking. Het bestuur weigerde pertinent. Het bleef zoals gewoonlijk gekant tegen elke niet strikt verplichte uitgave. De afwijzing was weinig sociaal en getuigde evenmin van grote politieke flair. Het drinkwaterprobleem had op dat ogenblik de volle belangstelling van de hogere overheid. De arrondissementscommissaris pikte de negatieve stemming niet. Het gemeentebestuur bevestigde toch zijn beslissing. Het boog alleen onder de bedreiging van het aanstellen van een speciale commissaris die de gemeenteraad terzijde zou schuiven.

De toestemming was niet van harte. Het bestuur trachtte de zaak met alle middelen op de lange baan te schuiven. Het handelde alleen na boze brieven ‘van hogerhand’. De inwoners van Coige kregen uiteindelijk voldoening in 1901. Het dossier was hiermede niet opgelost. Ook de inwoners van Vrebos hadden in 1889 een openbare bornput gevraagd in een brief aan de Brabantse gouverneur. Hier bleek het probleem nog moeilijker. Het gehucht ligt nog een paar tientallen meter hoger dan Coige. De beste oplossing was een overeenkomst met de gemeente Everberg aan de overzijde van de Grensstraat. Genoeg om jarenlang te kibbelen over de verdeling van de kosten. Tot de buurgemeente uiteindelijk een eigen put liet slaan. De inwoners van Vrebos – Leefdaal werden de toestand beu. Zij kregen de volledige steun van de provinciegouverneur. Tenslotte kocht het gemeentebestuur het perceeltje grond waarvan hierboven sprake. De put kwam er in 1913 na een publieke aanbesteding.

Het verhaal is niet ten einde. Leefdaal onderhield zijn putten niet of weinig. Herstellingen werden met vertraging uitgevoerd. In 1920 vond Everberg het welletjes. De Leefdaalse pomp in Vrebos was stuk. De inwoners gingen voortdurend water halen bij de buren. Everberg vroeg daarom een tussenkomst in de kosten van zijn pomp. De gouverneur steunde de vraag. Meer zelf, hij eiste met kracht dat de Leefdaalse put dringend zou worden hersteld. Wat gebeurde. Het was niet de laatste herstelling.

De definitieve oplossing kwam na de Tweede Wereldoorlog. De Nationale Maatschappij van Waterleidingen begon met het oppompen van water in de Voervallei. Het niveau van de grondreserves daalde onrustwekkend. De particuliere putten gaven niet meer het gewenste debiet. De aanleg van openbare leidingen in de hele vallei werd onvermijdelijk. De gemeente Leefdaal kreeg ze in 1950-1954. De putten in Coige en Vrebos konden worden gedempt. Zij bevatten geen water meer, maar bleven een gevaar voor ongevallen. De laatste episode begon met de gemeenteraadsbeslissing van 26 juni 2012.

(Willy Brumagne, 1932-2013)

Het klooster en het Parochiaal Centrum

Deze bijdrage verscheen oorspronkelijk op 26 januari 2011 op leefdaal.be.

---

De voorgeschiedenis

Het terrein waarop het Parochiaal Centrum te Leefdaal is gebouwd behoorde eertijds tot de cure. De cure of cura pastoralis was het bezit en de inkomsten verbonden aan de pastoorsfunctie. Zij omvatte de woning van de parochiepriester, de pastorie. Het gebouw stond op een stuk grond tussen de huidige Dorpstraat in het zuiden, de Voer in het noorden en het wegeltje, dat eens naar Sint-Hubertus is genoemd, in het oosten. Het domein was ongeveer een bunder groot. Volgens de kadasteropmeting van 1834 was dat een hectare, veertien are en dertig centiare. De pastorie stond vrij dicht bij de Voer en was bijna volledig omringd door een gracht. Zij was grotendeels in steen gebouwd en vernieuwd in 1753-1761.

Een eerste afsplitsing van het terrein gebeurde op 11 november 1790, toen pastoor Joannes-Jacobus Thomas een dagwand, in 1834 als zevenentwintig are zestig centiare gemeten, voor negenennegentig jaar in erfpacht gaf aan de gezusters Van den Kerckhoven. Zij moesten het omringen met een muur en ‘een goede ende loffelyck huys ofte scole van steen ende in goede metselrye gedeckt met pannen of andersinds doen bouwen’. Van toen af kon men spreken van twee afzonderlijke delen van het terrein.

De opzet was een meisjesschool te openen. Dat was vooruitstrevend. Onder de vrouwen heerste het botste analfabetisme. De meesten konden zelfs hun naam niet schrijven. Normaal gebeurde een dergelijke stichting door de oprichting van een zustercongregatie, maar de tijd leende er zich niet toe. Keizer Jozef II had niet lang geleden talrijke ‘onnutte’ kloosters afgeschaft. Al had de Brabantse Omwenteling de klok teruggedraaid, dan nog had in Frankrijk pas een omwenteling plaatsgehad die nog harder zou optreden dan Jozef II.

Ruim anderhalve eeuw later, in 1948, was de toestand erg veranderd. Uit de groep vrouwen die gevormd was rond de gezusters Van den Kerckhoven was in 1839 de Congregatie van de Zusters van de Heilige Jozef ontstaan. Zij kende naast enkele moeilijke jaren gouden tijden met de stichting van een paar bijhuizen. Haar moederhuis was naar Strombeek-Bever verhuisd.

Het basisonderwijs voor meisjes had een grote expansie gekend. De congregatie runde te Leefdaal naast haar eigen kleuteronderwijs, de gemeentelijke ‘aangenomen’ school. Zij stond naast de Dorpstraat aan de oostelijke zijde van het oude domein; haar klooster meer naar het westen. Samen bezetten de twee gebouwen ruim eenentwintig are. De congregatie bezat bovendien aan de westzijde tot aan de Voer nog meer dan zesenvijftig are boomgaard, tuin en bos. Hier kwam later de gemeentelijke sportzaal, de nieuwe kleuterschool en een speelweide. De beste dagen van de congregatie van de Heilige Jozef waren voorbij. Zij verliet de gemeente in dat jaar 1948.

De pastorie vlak voor de sloop in 1988

De oude cure was afgeschaft tijdens de Franse periode. Het parochiale beheer was in handen van een nieuwe instelling, de kerkfabriek. Zij bezat nog bijna zesendertig are in de noordwestelijke hoek van het vroegere domein. De oude pastorie was afgebroken en een nieuwe in 1848 gebouwd dichter bij de Dorpstraat. Na meer dan een eeuw was zij al grotendeels versleten. De oude ringgracht deed dienst als vijver in de pastorietuin. Op dit deel zal weldra het Parochiaal Centrum worden gebouwd.

Hoe het groeide

Geleidelijk groeide na de Tweede Wereldoorlog een grote nood aan vergaderlokalen voor de parochiale verenigingen. De volwassenen en de meisjes vergaderden gewoonlijk in de vochtige kelderverdieping van de parochie; de jongens in de oude watermolen bij het kasteel. De bibliotheek was gehuisvest in een zaaltje van het klooster, waar ook wat uitgebreider bijeenkomsten konden doorgaan. Door de aankomst van de zusters van de Heilige Vincentius a Paolo uit Opwijk, die de kloostergebouwen en het meisjesonderricht overnamen, kwam ook deze laatste locatie in gevaar. De nieuwe eigenaressen wilden inderdaad een rusthuis voor bejaarden openen.

Het initiatief voor de bouw van nieuwe vergaderzalen blijkt in 1954 te zijn uitgegaan van de plaatselijke afdeling van de KWB. Pastoor Tony Jacobs en alle parochiale verenigingen gingen onmiddellijk akkoord. De plaats van inplanting bleek geen probleem. De kerkfabriek was bereid de tuin van de pastorie ter beschikking te stellen.

De jonge architect Michiel Viérin, toen een parochiaan, tekende de plannen. Het gemeentebestuur verleende de bouwvergunning op 2 juni 1958 met de machtiging van het Bestuur van de Stedebouw van het Ministerie van Openbare Werken en van Wederopbouw. Vooraf had de Diocesane Commissie voor Monumenten op 8 januari 1958 haar visum verleend.

De bouw

De eerste vrijwilliger: onderpastoor Paul Kerremans

De bouwplaats was niet zonder risico’s. De pastorievijver diende gedeeltelijk gedempt. Heel het bouwterrein was trouwens moerassig, zodat veel aandacht diende besteed aan de funderingswerken. Zij werden gedeeltelijk uitgevoerd door een gespecialiseerde firma, geholpen door talrijke vrijwilligers, kapelaan Kerremans op kop.

Het gebouw was voor velen een verrassing. Het was geen neogotische constructie die naar het verleden verwees; geen bombastische bakstenen stapelbouw; wel een heel functioneel, modernistisch gebouw bestaande uit strakke, balkvormige volumes. Het was het eerste dergelijk gebouw in de verre omgeving. Lange tijd later werd het nog altijd als eigentijds ervaren.

De gedeeltelijke skeletbouw was toentertijd revolutionair. Balken uit gewapend beton vormden de basis voor de vloeren en de opgaande muren. Stalen liggers moesten de platte, in feite licht hellende, daken ondersteunen. Het skelet werd opgevuld met betonnen vloeren, bakstenen muren of voorgevormde gevelplaten en aangepaste materialen voor de daken.

Velen bekeken de nieuwe bouwmethodes met groot argwaan. Een aantal beweerden dat zij nooit een voet in de zaal zouden zetten. Instorten zou ze, zelfs binnen het jaar. De nieuwe vloerbedekking kreeg evenmin onmiddellijk krediet. Toch houdt het werk van Italiaanse specialisten na vele decennia nog stand.

Het nieuwe centrum omvatte vooraan een hall, een vergaderzaal met uitschuifbare wand en lokalen voor de bibliotheek, de voorraad, de bar en het sanitair. De feestzaal bood 280 zitplaatsen en een toneelplateau. Achteraan bevond zich een kleine hall, twee jeugdlokalen, een kleedkamer voor de toneelspelers met toegang tot het toneelplateau.

Volledig gelukkige afloop? Niet volledig. Vele mensen bleven met een wrang gevoel zitten. Tijdens de ruwbouw had een arbeidsongeval plaats met fatale afloop. Louis Stercks, een gekende dorpsfiguur, verloor het leven.

De financiering

De bouw van het Parochiaal Centrum kostte ongeveer anderhalf miljoen Belgische frank en, met inbegrip van de verwarmingstoestellen en alle indirecte kosten, bijna twee miljoen frank. Hierbij is geen rekening gehouden met het vrijwilligerswerk of met de facturen die pastoor Jacobs ‘vergat’ in te brengen. Terugberekening naar onze tijd (2006) is moeilijk, maar denk aan dezelfde bedragen in euro.

De kosten zijn betaald met de opbrengst van negentien Vlaamse kermissen (bijna een miljoen tweehonderdduizend frank), schenkingen en steungelden (ongeveer een half miljoen frank) en de exploitatiewinst van het centrum.

De economische bloei die het land kende in de zestiger jaren heeft de afbetaling vergemakkelijkt. De golden sixties zijn een begrip gebleven. Toch leverde het dorp, dank zij de samenwerking van alle verenigingen, Filharmonie en Fanfare inbegrepen, een fantastische inspanning in een tijd dat nog geen sprake was van enige overheidssteun.

De verdere geschiedenis

Onderpastoor Kerremans en de leiding van de jeugdbewegingen (KAJ, BJB, Chiro) kort na de inhuldiging van het Parochiaal Centrum (rechts), gekiekt in de voortuin van de pastorie (links)

De geschiedenis staat nooit stil. De zusters van Sint-Vincentius a Paola raakten op hun beurt in moeilijkheden. Zij verlieten de gemeente in 1967. In 1968 zag de lokale overheid zich verplicht hun plaatselijke patrimonium over te nemen. De school werd omgevormd tot een gemeentelijke instelling. Zij groeide uit tot een bloeiende gemengde school. De helft van het kloostergebouw was onbenut en werd op aandringen van de jeugdbewegingen de nieuwe thuis voor Chirojongens (zij verlieten de vochtige watermolen aan het kasteel), KAJ en KLJ. De Chiromeisjes bleven in de Parochiezaal tot ze in 1975 fuseerden met de Chirojongens.

De pastorie uit 1848 werd in 1988 afgebroken. De gemeente voegde de grond, ruim acht are, bij de schoolterreinen. Alleen het Parochiaal Centrum met het achterliggend terrein bleef eigendom van de kerkfabriek. De parochiale werken behielden het gebruiksrecht.

Veel problemen leverde de nabuurschap van gemeente en kerkfabriek, een paar minieme wrijvingen niet te na gesproken, nooit op. De samenwerking verliep bijna altijd perfect. Tijdens het schooljaar 1962-1963 kreeg zelfs een klas van het gemeenteonderwijs les in het Parochiaal Centrum.

De renovatie 2000-2006

Tijdens de laatste jaren van de twintigste eeuw verloor het Parochiaal Centrum wat glans al was al een en ander aangepast aan nieuwe noden. Bibliotheek en jeugd waren verhuisd naar het vroegere klooster. In de toneelzaal was een tweede bar ingericht. Een van de jeugdlokalen achteraan diende als weekkapel.

De gebouwen waren echter aan een grondige opknapbeurt toe. Het meubilair raakte versleten en oudmodisch.

Een grondige renovatie begon in 2000 met de gedeeltelijke vernieuwing van de zaalbekleding. In 2002 startte een restauratie van het gebouw: de gevelplaten werden vervangen door gevelstenen, de glasramen door dallen, de houten deuren en ramen door nieuwe synthetische stof en voorzien van een dubbele beglazing. Een bijkomend berghok bleek noodzakelijk. Het sanitair blok kreeg een flinke beurt. Ondertussen werd het meubilair en materiaal vernieuwd: keukenmateriaal en –kasten (2001); tapinstallatie (2001); tafels (2005); stoelen (2006). Het centrum kent een nieuwe jeugd.

Beoordeling

Nog altijd vormt het centrum met de gemeentelijke basisschool, de kleuterschool, de sportzaal en de achterliggende parking en speelweide min of meer een geheel. Achter het centrum ligt een verharde strook tot bijna tegen de Voer. Zij werd vroeger gebruikt als volleybalterrein en nu als parking voor een vijfentwintigtal auto’s.

Velen hebben zich verdienstelijk gemaakt voor het Parochiaal Centrum. Hun namen opnoemen is moeilijk. Zij zijn veel en talrijk. Het gevaar is groot een flink aantal te vergeten. Er is nog een andere reden: het zou te pijnlijk zijn. Te velen zijn niet meer. Zij die gebleven zijn denken soms met veel weemoed aan de gouden tijd toen de dorpsgemeenschap samen het Parochiaal Centrum bouwde. Maar zij zijn eveneens blij dat nieuwe mensen zich met veel overgave inzetten om het weer tot volle bloei te brengen.

(Willy Brumagne, 1932-2013)

Het domein van Guillaume Maes en de bouw van het gemeenschapshuis en de jeugdlokalen in Leefdaal

Deze bijdrage verscheen oorspronkelijk op 20 december 2011 op leefdaal.be.

---

Het herenhuis als rijkswachtkazerne (bron: beeldbank Onroerend Erfgoed)

Zoals in Bertem staan in Leefdaal belangrijke werken op stapel in een samenwerkingsverband tussen de gemeente en een private partner. De meest omvangrijke gebeuren op een domein waarvan de vroegere eigenaars meestal een belangrijke rol speelden in de plaatselijke geschiedenis.

Volgens het oude kadaster ligt het terrein op het Smisblok. In de omgeving lag inderdaad vroeger een smidse. Een smid was een belangrijke man in het vroegere landbouwdorp.

Op deze grond bouwde Guillaume Maes, de pachter van Raffelberg in 1852, een herenhuis in klassieke Franse Lodewijk XVI-stijl (nu Dorpstraat 555). Hij was een van de vele pachters die rond die tijd, na gemaakt fortuin, de landbouw verlieten.

In 1860 ging het domein naar Charles Maes, die het in het volgende jaar overliet aan Ferdinand De Coster, arts uit Sint-Gillis-Brussel. Zijn schoonzoon Justin Tielemans nam het over in 1868. Hij was in Leefdaal geboren als zoon van Franz, eveneens een arts. Zoals zijn broer Louis studeerde hij af als dokter, maar oefende het beroep niet uit. Hij werd wijnhandelaar. Van 1867 tot 1895 was hij burgemeester van Leefdaal. Als liberaal stond hij tijdens de schoolstrijd 1879-1884 tegenover pastoor Silvercruys. Hij vertrok in 1898 met zijn familie naar Koekelberg.

Het domein raakte gesplitst. Op het oostelijke gedeelte bouwde Francis Tielemans een graanmolen met stoommachine, een ‘vuurmolen’ met een hoge schoorsteen. Het experiment mislukte. De schoorsteen verdween. Het molenhuis is nu de eigendom van de apothekers Frank De Moor en Els Lecluse (Dorpstraat 553). In de bijgebouwen zijn de overblijfselen van de oude graanmolen nog zichtbaar.

Het ‘huis van dokter Ectors’

Dokter Jean-Gustave Ectors kocht in 1899 het aanpalende herenhuis met het grootste deel van de tuin. Hij ook mengde zich, aanvankelijk met succes, in de dorpspolitiek. Hij verliet het dorp in 1910. Zijn dochter Gabrielle, die in Leefdaal was geboren, huwde met Paul Anciaux. Zij werden de ouders van de latere Leuvense liberale senator Etienne Anciaux.

Van 1910 tot 1919 bewoonde rustend luitenant-generaal Florentin Verheyden het herenhuis. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vocht zijn zoon Leon als commandant in het Belgische leger. Zijn gezin verbleef intussen bij zijn ouders in Leefdaal. Toen bekend werd dat de commandant aan de IJzer sneuvelde organiseerde men een herdenkingsdienst in de Sint-Lambertuskerk. De kerk bleek veel te klein voor de massa aanwezigen. Naast een sympathiebetuiging voor de familie bleek het om een stille demonstratie tegen de bezetter te gaan.

Leefdaal kreeg in 1911 een brigade van vijf rijkswachters die allen met hun gezin een onderkomen vonden in het oude herenhuis. Decennia lang bleven de rijkswachters goed geïntegreerd in het dorp. Na hun pensionering bleven velen van hen met hun gezin er wonen. Als gevolg van de recente politiehervorming verliet de brigade Leefdaal om deel uit te maken van de politiezone ‘Dijleland’, die voorlopig het gebouw behield. De gemeente Bertem kon het uiteindelijk verwerven.

Zo blijkt dat het vroegere domein van Guillaume Maes het toneel was van belangrijke episoden in de lokale geschiedenis: eerst als woonplaats van artsen en hoge militairen – in die tijden eerder zeldzaam in de plattelandsdorpen -, daarna als residentie van een rijkswachtbrigade die meestal voortreffelijk werk leverde. Hopelijk bewijzen het gemeenschapshuis en de jeugdlokalen, die achter het oude herenhuis zijn gepland, lange jaren goede diensten aan de dorpsgemeenschap.

(Willy Brumagne, 1932-2013)

De melkerij Emmerechts

Deze bijdrage verscheen oorspronkelijk op 26 januari 2011 op leefdaal.be.

---

De familie

De familie Emmerechts, een boerengeslacht, was afkomstig uit de streek ten westen van Mechelen. Rond 1700 vestigden zij zich in Hombeek, nu een deelgemeente van Mechelen. August (Gust) Emmerechts werd er geboren op 24 april 1868. Hij huwde op 26 oktober 1896 met Maria Huberta Desmedt uit Elewijt. Het echtpaar kreeg vijf kinderen: Marcel (meestal Cee genoemd), Alfons, Louis, Anna en Marguerite. De moeder stierf erg jong op 15 maart 1902.

Die vierendertigjarige Gust hertrouwde enkele maanden later, op 15 november 1902, in Leefdaal met zijn twintigjarige schoonzus Coleta (geboren 15 juni 1883), uit Elewijt, die bij hem in Leefdaal verbleef, waarschijnlijk om te zorgen voor de jonge kinderen van haar zuster.

Familiaal begon een ongeluksperiode voor Gust en zijn jonge vrouw. Hun zoon François, negentien dagen oud, stierf op 8 maart 1903. het volgende jaar verloor het echtpaar, op 11 april 1904, een tweeling – een jongen en een meisje – pas een dag oud. Op 6 februari 1905 stierf een nieuwe boreling onmiddellijk na de geboorte.

Het volgende kind, Frans Joris, zag het levenslicht op 8 augustus 1906. Het was het enige uit het huwelijk dat de volwassen leeftijd zou bereiken. Ten slotte verloor Gust op 27 augustus 1909 zijn tweede echtgenote, waarschijnlijk bij de geboorte van een nieuw levenloos zoontje.

Joanes Franciscus Emmerechts, vader van Gust, stierf op 4 januari 1915, bij zijn zoon in Leefdaal. Hij was al weduwnaar sinds 10 mei 1894. Gust stierf amper een paar jaar later op 27 maart 1918 in Neerijse.

Het bedrijf

De tragiek van zijn gezinsleven belette August Emmerechts niet bloeiende bedrijven op te richten. Na zijn eerste huwelijk vestigde hij zich in Leefdaal. Op een terrein in de hoek gevormd door de Dorp- en de Korbeekstraat bouwde hij een fraaie woning, bijna een schoolvoorbeeld van de toenmalige burgerbouwtrant. Geglazuurde tegels verlevendigden de voorgevels met fraaie banden en beklemtoonden de ontslagbogen boven deuren en vensters. Een dubbele deur verleende toegang tot het café, want Gust wilde naast melkerijexploitant ook herbergier zijn. Het melkerijgedeelte bevond zich achteraan en strekte zich vooral uit langs de Korbeekstraat. Het was te bereiken langs een toegangsweg in de Dorpstraat links van de woning.

De melkerij produceerde uitsluitend boter die vooral in Leuven werd verkocht. De bewerking noemde men ‘boter uit de melk (room) pressen’. Gust Emmerechts kreeg de bijnaam ‘de pres’, die later overging naar de familie Vermylen. De afgeroomde melk werd met de buurtspoorweg naar de melkerij / kaasfabriek van Wezenbeek gevoerd. Het Leefdaalse bedrijf is waarschijnlijk een paar jaar na het overlijden van August stilgelegd.

De grootste verwezenlijking van August Emmerechts was de oprichting van een nieuwe melkerij in Neerijse. Langs zijn vriend, de stationschef van Vossem, kwam hij aan de weet dat er plannen bestonden voor het aanleggen van de buurtspoorweg Tervuren-Tienen en dat in Neerijse nog geen herberg, dus geen mogelijke wachtzaal, bestond bij de voorziene halte. Hij kocht een perceel grond in de onmiddellijke omgeving en bouwde er rond 1913 een huis met herberg en winkel. Het geheel leek sprekend op zijn eigendom in Leefdaal.

Aan het station van Neerijse

August verhuisde niet onmiddellijk naar Neerijse. Hij zette zijn bedrijf in Leefdaal verder, maar overhaalde zijn broer François om ter plaatse een kolenhandel te beginnen. Zijn kinderen Marcel, Louis en Anne vertrokken naar Neerijse om het nieuwe melkerijbedrijf op te richten. Het werd een groot succes. De melkerij leverde in haar bloeiperiode kaas, yoghurt, boter en vooral melk tot in het Waalse Jumet, waar broer Louis een depot beheerde. Het stelde toen 22 werklui te werk. De zoon van Marcel, Gust zette het bedrijf verder. Hij was geen onbekende in ons dorp. Tijdens de Tweede Wereldoorlog speelde hij in de voetbalploeg van Leefdaal. Het bedrijf in Neerijse stopte elke activiteit in 1970.

(Willy Brumagne, 1932-2013)